เรื่องนี้ เป็นประเด็นที่พูดถึงบ่อย ผู้เขียน จึงได้สรุปรวบรวมตามหลักธรรมวินัยที่ถูกต้องดังนี้
- นิพพาน เป็น อัตตา –> ผิด
- นิพพาน เป็น อนัตตา –> ถูก
- นิพพาน ไม่ใช่ อัตตา และ ไม่ใช่อนัตตา –> ผิด
- นิพพาน เป็น นิพพาน –> ถูก
- นิพพาน เป็นช่องว่างในที่อันคับแคบ –> ผิด
ถ้า พูดถึงลักษณะ อัตตา กับ อนัตตา ต้องตอบว่า นิพพานเป็นอนัตตา คือไม่ใช่ตัวตน
พระพุทธเจ้าตรัสสอนว่า “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา” แปลว่า ธรรมทั้งหลายทั้งปวงไม่ใช่ตัวตน
ในพระไตรปิฎก ปรากฏหลักฐานชัดเจนว่า นิพพาน เป็นอนัตตา ดังภาพ
การตอบว่า นิพพาน ก็คือ นิพพาน นั้นไม่ผิด แต่ เป็นการพูดคนละเรื่อง คนละประเด็น กับคุณสมบัติหรือลักษณะ
นิพพานพ้นจากไตรลักษณ์ คือ ไม่เป็นอนิจจัง และไม่เป็นทุกขัง เพราะ นิพพานเป็นนิจจัง คือเที่ยงแท้ไม่แปรผัน นิพพานเป็นสุขขัง คือ เป็นสุขอย่างยิ่ง
แต่นิพพานเป็น อนัตตา เพราะไม่อยู่ในอำนาจบังคับ ไม่ใช่ตัวตน
“อนตฺตา” มาจาก “น” + “อตฺตา” ก็คือ ไม่ใช่ อัตตา
การบอกว่า นิพพานไม่เป็น อัตตา ก็ความหมายเดียวกับ อนัตตา นั่นเอง
อุปมาเหมือนการถามว่า ก้อนหินมีชีวิตหรือไม่?
ก็ควรตอบว่า “ก้อนหิน ไม่มีชีวิต” จบแค่นี้
การตอบว่า “ก้อนหินเป็นก้อนหิน” เป็นการตอบที่ไม่ตรงประเด็น
ส่วนการตอบว่า “ก้อนหิน ไม่ใช่มีชีวิต และ ไม่ใช่ ไม่มีชีวิต” ไม่ใช่คำตอบที่ถูกต้อง เพราะขัดแย้งกันเองในอรรถ
ถ้าถามว่านิพพานเป็น อัตตา หรือเป็นอนัตตา
ที่ถูกต้องตอบว่า “นิพพานเป็นอนัตตา”
การตอบ “นิพพานเป็นนิพพาน” แม้จะถูกจริง แต่เป็นการตอบไม่ตรงคำถาม ส่วนการตอบว่า “นิพพานไม่ใช่ อัตตา และไม่ใช่อนัตตา” ก็เป็นถ้อยคำที่ขัดแย้งกันเอง เหมือนเช่นการตอบคำถามเรื่องก้อนหินนั่นแหละ
ท่านเจ้าคุณสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ประยุทธ ปยุตฺโต) ท่านได้เขียนรายละเอียดเรื่องนี้ไว้ใน หนังสือ พระไทยใช่เขาใช่เรา สามารถศึกษาเพิ่มเติมได้จาก
Ron 